آذربایجان غربی
آذَرْبایْجانِ غَرْبی، یکی از استانهای کوچک ایران میان °35 و ´58 تا °39 و ´47 عرض شمالی و °44 و ´2 تا °47 و ´23 طول شرقی که در منتهى الیه شمال غربی ایران واقع است و از شمال به‌جمهوری‌آذربایجان و ترکیه، از مغرب به ترکیه و عراق، از جنوب به استان کردستان و از شرق و جنوب شرقی به ترتیب، به استانهای‌آذربایجان‌شرقی و زنجان محدوداست. دریاچۀ ارومیه که بزرگ‌ترین دریاچۀ ایران است، میان این استان و آذربایجان شرقی قرار گرفته است. در نقشه‌های متداول جغرافیایی مرز آبی بین دو استان طوری‌ترسیم شده است که نیمِ‌بیشتر دریاچۀ ارومیه درمحدودۀ آذربایجان‌غربی، قرار می‌گیرد. وسعت‌آذربایجان غربی بدون دریاچۀ ارومیه614‘ 37 کمـ2، برابر3/2٪ وسعت ایران است.
استان آذربایجان در مهر 1337ش رسماً از لحاظ تقسیمات کشوری به آذربایجان شرقی(درآن‌زمان استان سوم) و آذربایجان غربی (در آن زمان استان چهارم) تقسیم شد.
ویژگیهای طبیعی
آذربایجان غربی در مغرب منطقۀ آذربایجان از شمال به جنوب کشیده شده است. دریاچۀ ارومیه حدود 3/ 1 طول استان را در مرکز آن اشغال کرده است. در ثلث جنوبی بر وسعت شرقی ـ غربی استان افزوده می‌شود. فاصلۀ شمالی ـ جنوبی این‌استان‌حدود500 کمـ ، و فاصلۀ شرقی ـ غربی آن در بخش جنوبی استان حدود 250 کمـ است.
از نظر ساختار زمین،آذربایجان‌موقعیتی دوگانه بین نجد ایران و کوههای مرتفع حاشیه‌ای دارد. همجواری واحدهای ساختمانی زمین‌شناسی و تیپ ناهمواریهای ژئومورفولوژیکی گوناگون، تعلق قطعی شمال غربی ایران را به نجد مرکزی یا کوههای حاشیه‌ای آن با مشکلاتی مواجه می‌سازد.
مسلماً آذربایجان غربی یکی از مراکز مهم فعالیتهای زمین در دورانهای مختلف زمین‌شناسی بوده است. این فعالیتها، همواره با آتش‌فشانها و لرزشهای شدیدتوأم بوده و درنتیجه، نظم طبقات زمین در آذربایجان غربی به هم خورده است، به گونه‌ای که در نزدیکی ارومیه لایه‌های رسوبی دورانهای اخیر زمین‌شناسی را می‌توان بر روی رسوبات دوران اول زمین‌شناسی مشاهده کرد.
مناظر امروزی این استان حاصل تحولات اقلیمی بعد از پلایستوسن و مخصوصاً هولوسن است. در این دوره ظاهراً آب و هوا مرطوب‌تر از زمان کنونی بوده، و ارتفاعات غربی از یخ مستور بوده است. آثار این یخبندانها را در آذربایجان غربی می‌توان در تراسهای جنوب منطقۀ پلدشت و بین خوی و سلماس مشاهده کرد. جلگۀ پلدشت و نیز زمینهای باتلاقی و شور جنوب و غرب ارومیه از رسوبات همین زمانها به وجود آمده‌اند. در همین زمان، میزان یخبندان در نواحی جنوب این استان و کردستان تا حدی بوده است که مرز برفهای دائمی را 800‘1 متر پایین‌تر از زمان حال دانسته‌اند.
آذربایجان‌غربی‌ناحیه‌ای است‌کوهستانی‌که‌پست‌ترین قسمتهای مرکزی آن، یعنی سواحل ارومیه 297‘1 متر و پست‌ترین نقطۀ استان در بستر رود ارس در مرز شمالی 910 متر ارتفاع دارد. نواحی نسبتاً مسطح و کم‌عارضۀ این استان که ارتفاع آنها از 500‘1 متر تجاوز نمی‌کند، جمعاً در حدود 27٪ از وسعت آن را در بر می‌گیرد. این نواحی جلگه‌های رسوبی اطراف دریاچۀ ارومیه هستند. عوارض و ناهمواریهای آذربایجان غربی به 3 بخش تقسیم می‌شوند:
1. کوههای‌شمالی‌که از آتش‌فشان عظیم آرارات جدامی‌شوند و امتدادی غربی ـ شرقی دارند. ارتفاع قلل این کوهها تا 409‘ 3 متر می‌رسد (قلۀ هراویل در سلماس). امتداد این کوهها به کوههای قره‌داغ در آذربایجان شرقی می‌پیوندد.
2. کوههای‌غربی که از آرارات به‌صورت رشتۀعظیم و بلندی به سمت‌جنوب امتداد پیدامی‌کند و درفاصلۀمیان‌ماکو و سردشت مانند دیواری منطقه آذربایجان را از نجد آناتولی جدا می‌سازد. خط‌الرأس این رشته مرز ایران و ترکیه است. ارتفاع متوسط این رشته از 500‘2 متر بیشتر است و قلل مرتفع‌تر از 000‘ 3 متر در آن بسیار به چشم می‌خورد. بلندترین قلۀ آن کوه شهیدان است که با ارتفاع 608‘ 3 متر در مغرب ارومیه قرار دارد.
3. کوههای جنوبی درمغرب مهاباد به‌موازات رشته‌های مرزی قرار دارند و باجهتی شمالی ـ جنوبی‌به‌سمت جنوب‌پیش می‌روند و با مسیری قوسی به تودۀ الوند متصل می‌شوند. قلۀ معروف چهل‌چشمه با163‘ 3 مترارتفاع‌مهم‌ترین‌قلۀ کوههای جنوبی است.
گذشته از این ارتفاعات که بیش از 70٪ وسعت استان را تشکیل می‌دهند، بقیۀ وسعت استان را دشتهای ساحلی یا میان ـ کوهی تشکیل می‌دهند که مهم‌ترین مراکز جمعیت و حیات اقتصادی استان هستند.
آب و هوا
امتداد شمالی ـ جنوبی رشته‌های مرزی که بیشتر در راه جریانات غربی قرار دارند، تا حدی مانع از نفوذ این‌جریانات به داخل استان می‌شوند. باریکی‌عرض‌شرقی ـ غربی استان و به‌عبارت دیگر، شکل‌عمومی جغرافیاییِ آن تقریباً تمامی استان را در منطقۀ پشت به بادِ کوههای مرزی قرار می‌دهد. این دو عاملِ محلی اثر عمیقی در پراکندگی و مقدار باران استان بر جای می‌گذارد. اثر توأم کلیۀ عوامل یاد شده باعث شده است که آذربایجان‌غربی هم مانندآذربایجان شرقی دارای آب و هوایی سرد و مرطوب باشد که زمستانهای سرد و برفی طولانی و تابستانهای معتدل وملایم وکوتاه رامی‌توان بارزترین مشخصات آن دانست. از نظر میزان گرما متوسط سالانه در سطح استان به حدود °10 سانتی‌گراد می‌رسد. این مقدار از یک نواخت بودن تقریبی شرایط گرمایی در سراسر مناطق غیرکوهستانی استان حکایت دارد.
در ماههای تابستان هوای آذربایجان غربی نسبتاً خنک و میزان گرمای آن از دیگر استانهای کشور کمتر است. با این‌همه، درماههای تیر و مردادممکن است حداکثر گرمای نواحی جلگه‌ای تا °40 برسد. در حالی‌که حداکثرهای °42 و °5/42 به ترتیب، در خوی و دشبند بوکان به‌ثبت رسیده است. در ارومیه طی25سال دورۀ آمارگیری (1330 تا 1355ش) دمای بیشتر از °38 مشاهده نشده است.
در زمستانها آذربایجان غربی یکی از کانونهای سرد هوای کشور به‌شمار می‌رود، به گونه‌ای که متوسط دمای ماههای دی و بهمن ممکن است به صفربرسد. در همین ماهها حداقلهای مطلق °30- و °22- و °29- به ترتیب در خوی، ارومیه و دشبند بوکان به ثبت رسیده است.
از نظر مقدار باران آذربایجان غربی را باید از نواحی پرباران کشور دانست. فصل‌بارانی در این استان زودتر از جاهای دیگر آغاز می‌شود و دیرتر هم پایان می‌پذیرد. علت این امرموقعیت خاص جغرافیایی استان است که آن را در مسیر اولین برخورد با جریانات باران‌زای غربی قرار داده است. در ماههای سرد سال، یعنی دی و بهمن، تقریباً تمام نزولات آسمانی در این استان به صورت برف است. پرباران‌ترین‌نواحی استان‌قلل رشته‌های مرزی است که مقدار بارش سالانۀ آنها 80 تا 100 سانتی‌متر است. از خط‌الرأسهای این رشته‌ها هر قدر به سمت شرق برویم، از مقدار باران کاسته می‌شود به گونه‌ای که در ارومیه به 36 سانتی‌متر و در سواحل دریاچه به حدود 30 سانتی‌مترکاهش می‌یابد. بعد از قلل مرزی منطقۀ پرباران دیگری در انتهای جنوبی استان، یعنی در دامنه‌های شمالی کوههای مرزی کردستان قرار دارد که در آن مقدار برف و باران سالانه درحدود60 سانتی‌متر است و همین ناحیۀ پرباران است که رودهای پربرکت زرینه‌رود و سیمینه‌رود را تغذیه می‌کند. در این ناحیه هرقدر به سوی شمال پیش رویم، از مقدار باران کاسته می‌شود، به گونه‌ای که در مهاباد به 28 و در میاندوآب به 29 و بالاخره در سواحل جنوبی دریاچۀ ارومیه به 25 سانتی‌متر تقلیل می‌یابد. کم‌باران‌ترین ناحیۀ آذربایجان غربی در فاصله میان سواحل شمالی دریاچۀ ارومیه و بستر رود مرزی ارس قرار دارد که مقدار باران ناحیۀ اخیر از 20 سانتی‌متر در سال تجاوز نمی‌کند.
شبکۀ آبها
آذربایجان غربی با وجود برخورداری از باران نسبتاً کافی، به علت وضع خاص ناهمواریها و کمی وسعت استان، از داشتن رودخانه‌های معتبر و مهم محروم است، ولی شمار رودخانه‌های آن که عموماً طول ناچیزی دارند، کم نیست. خاصیت عمدۀ رودخانه‌های آذربایجان غربی این است که در تمام سال آب دارند و برخلاف رودخانه‌های کوچک‌تر و فصلی ایران هرگز خشکی مطلق در آنها دیده نمی‌شود.
رودخانه‌های استان به 3 حوضۀ آبی تعلق دارند: دریای خزر، دریاچۀ ارومیه و زاب کوچک.
مهم‌ترین رود حوضۀ دریای خزر در این استان، قُطور است که از جلگۀ خوی می‌گذرد و پس از دریافت شاخه‌ای به‌نام آق‌چای که اراضی قره ضیاءالدین را آبیاری می‌کند، از طریق گسل عظیمی به رود ارس می‌ریزد. رود دیگر این حوضه زنگمار یا ماکوچای است که جلگۀ ماکو را آبیاری می‌کند و سپس به رود ارس می‌پیوندد.
حوضۀ دریاچۀ ارومیه حدود 73٪ وسعت استان آذربایجان غربی را دربرگرفته است و بزرگ‌ترین واحد مشخص جغرافیایی این استان به‌شمار می‌آید و قسمت‌عمدۀ آبهای نواحی شمالی و غربی‌وجنوبی استان را دریافت‌می‌کند. مهم‌ترین رودخانه‌هایی که از شمال به‌جنوب جریان دارند، به‌ترتیب عبارت‌اند از: زولاچای، نازلوچای، شهر چای (که آب مشروب شهر ارومیه را تأمین می‌سازد)، و باراندوزچای. دربخش جنوبی‌حوضۀ دریاچۀ ارومیه، 2 رودخانۀ مهم زرینه‌رود و سیمینه‌رود جاری است که جلگۀ حاصل‌خیز میاندوآب را دربرگرفته است و علاوه‌بر اراضی حاصل‌خیز این جلگه، زمینهای بخش شرقی مهاباد را نیز سیراب می‌سازد. آخرین رود این حوضه که در گوشۀ جنوب غربی به دریاچه می‌ریزد، رودخانۀ مهاباد است. در جنوب غربی این استان منطقۀ باریک کوچکی وجود دارد که وسعت آن بیشتر از 10٪ وسعت استان نیست. این‌منطقه آخرین و سومین حوضۀ آبریز استان را تشکیل می‌دهد که زاب کوچک در آن جریان دارد. درۀ زاب‌کوچک یک فرورفتگی ساختمانی است که رودخانه درطول آن از شمال به جنوب جریان دارد. از آنجا که آب این رودخانه به رود دجله در عراق می‌ریزد و از آن راه به خلیج‌فارس می‌پیوندد، سومین حوضۀ آبی آذربایجان غربی را باید جزئی از حوضۀ عظیم خلیج‌فارس (دجله و فرات) دانست.
به‌طور کلی در محل خروج رودخانه‌های استانی از مسیرهای کوهستانی و ورود آنها به دشتهای نسبتاً کم‌عارضه و هموار، مخروط افکنه‌های‌وسیع ایجادشده‌که‌برحسب نفوذپذیری لایه‌های زیرین، سبب نفوذ آب و انتقال آن به‌سفرۀآب‌زیرزمینی می‌گردد. در اثر همین وضع عمومی بسیاری از دشتهاوجلگه‌های این استان دارای منابع‌سرشار آب زیرزمینی است که کمیت آن به ضخامت آبرفتها بستگی دارد. حداکثر عمق آبرفت در جلگه‌های میاندوآب و مهاباد در بخش جنوبی دریاچه 110 متر است، در حالی که در جلگه‌های غربی دریاچه ضخامت لایه‌های آبرفتی به 200 متر می‌رسد. این سفره‌های آب زیرزمینی مرتباً با آب رودخانه‌ها تغذیه می‌شوند و درنتیجه، منابع دائمی برای تأمین آب قنوات و چاههای عمیق و نیمه‌عمیق به‌شمار می‌آیند.
آذربایجان‌غربی ازلحاظ آبهای معدنی غنی است و چشمه‌های آب گرم یکی از جاذبه‌های توریستی این استان به‌شمار می‌آید. مهم‌ترین این‌گونه چشمه‌ها عبارت‌اند از ایستی سو (بین ارومیه و سلماس)، باراندوز (در قریۀ هفت‌آباد، کنار باراندوزچای)، آب معدنی کوه زنبیل (4 فرسخی شهر اورمیه در کنار دریاچه) و آب معدنی دریک (در روستای چهریق).
پوشش گیاهی و حیات جانوری
باران و برف نسبتاً فراوان همراه با خاکهای رسوبی و مستعد، پوشش گیاهی غنی ــ اعم از جنگل و مرتع ــ در آذربایجان غربی پدید آورده است. جنگلهای آذربایجان غربی بیشتر در شهرستانهای جنوبی و دامنۀ کوههای مرزی که باران بیشتری دریافت می‌کنند، به چشم می‌خورد. در نواحی مهاباد و پیرانشهر جنگل‌طبیعی‌فراوان است، ولی مهم‌ترین جنگل استان در سردشت واقع شده که وسعت آن نزدیک به 200هزار هکتار برآورد شده است که خود به جنگلهای بلوط غرب ایران می‌پیوندد و دنبالۀ آن به صورت پراکنده‌ای تا غرب ارومیه کشیده می‌شود. درختهای این جنگل از دو نوع میوه‌ای و غیرمیوه‌ای تشکیل می‌شود که نوع اول آن شامل انگور، بنه، زالزالک، بادام کوهی و نوع دوم شامل افرا، نارون، خار سفید و مخصوصاً انواع بلوط است. در این منطقه وسعت و تراکم جنگل در گذشته خیلی بیشتر از حالا بوده که به علت عدم مراقبت و بهره‌برداری نادرست، مخصوصاً برای تهیۀ هیزم و زغال، به وضع نامطلوب کنونی درآمده است. در درۀ قُطور (مغرب خوی) درختچه‌های جنگلی به صورت پراکنده فراوان دیده می‌شود که مهم‌ترین گونه‌های آن زرشک وحشی و بوته‌های بزرگ خشبی و نیز نی و گز در بستر رودخانه است.
مراتع استان شامل مراتع‌ییلاقی، قشلاقی و میان‌بند است. نوع اول مراتع در ارتفاعات و پیشکوههای غربی و جنوبی استان از ماکو تا میاندوآب امتداد دارد، در حالی که نوع دوم در جلگه‌ها و دشتهای همان مناطق که به علت ارتفاع کمتر، هوای گرم‌تری دارند، تحول یافته است. متأسفانه این نوع مراتع در سالهای اخیر مورد تجاوز قرار گرفته است و روز به روز با مبدل شدن به اراضی کشاورزی از وسعت آنها کاسته می‌شود. مراتع نوع سوم که بیشتر با دامداری سنتی و سکونت دائمی دامداران توأم است، از نظر جغرافیایی در فواصل بین 2 نوع اول و در دامنه‌های مشرف بر روستاها قرار دارد. مهم‌ترین انواع گیاهان مراتع آذربایجان‌غربی عبارت‌اند از گَوَن، گل گندم، سماق، بومادران، زنبق، لاله، میخک، کاسنی و غیره.
در گذشته‌که وسعت جنگلها و مراتع آذربایجان غربی بیشتر از حال بود و رفت و آمد در جنگلها کمتر صورت می‌گرفت، انواع حیوانات وحشی در جنگلها زندگی می‌کردند، ولی تخریب جنگلها و مراتع که در سالهای اخیر متأسفانه با سرعت بیشتر صورت گرفته، از شمار و انواع جانوران استان کاسته است. با این‌همه، جانورانی مانند خرس قهوه‌ای، روباه، خرگوش و امثال آن در جنگلهای استان دیده می‌شود و در کوهسارهای غربی و جنوبی هنوز پرندگانی مانند کبک وجود دارند.
در جزایر دریاچۀ ارومیه، نواحی حفاظت شده‌ای به منظور تکثیر و نگاهداری انواع جانوران بومی و غیربومی و همچنین پرندگان بومی و مهاجر به‌وجودآمده است که انواع گوزن ایرانی و پرندگانی‌چون مرغابی، غاز، کاکایی، فلامینگو، پلیکان و امثال آن به فراوانی در آنها زندگی می‌کنند.*
مآخذ
آمار در ایران، ادارۀ کل آمار، تهران، 1338ش؛ اطلس اقلیمی ایران، به کوشش محمدحسن گنجی، تهران، 1344ش؛ اهلرس، اکارت، ایران: مبانی یک کشورشناسی جغرافیایی، ترجمۀ محمدتقی رهنمایی، تهران، 1363ش؛ جداری عیوضی، جمشید، ناحیۀ شمال غرب ایران، تهران، 1363ش؛ جغرافیای استان آذربایجان غربی، وزارت آموزش و پرورش، تهران، 1364ش؛ سالنامه‌ها و آمارهای متفرقه، هواشناسی کل کشور، تهران؛ سرشماری عمومی نفوس و مسکن (1355ش)، استان آذربایجان غربی، مرکز آمار ایران، تهران؛ همان (1365ش)، نتایج مقدماتی کل کشور، مرکز آمار ایران، تهران، 1365ش؛ عمران منطقۀ آذربایجان (گزارش مقدماتی)، سازمان برنامه، تهران، 1344ش، شم 96؛ کیهان، مسعود، جغرافیای مفصل ایران، تهران، 1311ش؛ مبشری، فریدون و دیگران، ارزیابی وضع موجود و امکانات توسعۀ منابع آب (منطقۀ آذربایجان)، وزارت نیرو، تهران، ج 2.
محمدحسن گنجی
تکمله
آذربایجان‌غربی‌که در1316ش‌به‌صورت‌استان درآمد، براساس آخرین تقسیمات کشوری (1384ش)، به 14 شهرستان، 36 بخش و 109 دهستان تفکیک شده، و35 شهر را در خود جای داده است (نشریه...، 1).